روان‌شناسی شناختی| از ریشه‌های فلسفی تا کاربردهای بالینی و اجتماعی

روان‌شناسی شناختی به این سوال می‌پردازد که چگونه افراد اطلاعات را پردازش، ذخیره، و بازیابی می‌کنند و چگونه این فرآیندها بر رفتار و تجربیات آن‌ها تأثیر می‌گذارند. این علم تلاش می‌کند تا مدل‌هایی از عملکرد ذهنی انسان ایجاد کند که قابل اندازه‌گیری و آزمایش باشند.  به نقل از سایت (APA)

شاخه‌ای از روان‌شناسی که به بررسی عملکرد فرآیندهای ذهنی مرتبط با ادراک، توجه، تفکر، زبان و حافظه ، عمدتاً از طریق استنتاج از رفتار می‌پردازد.

 ارتباط روان‌شناسی شناختی با دیگر علوم مثل علوم شناختی، زبان‌شناسی و هوش مصنوعی

روان‌شناسی شناختی به شدت با دیگر علوم مرتبط است و این ارتباطات به توسعه و گسترش این علم کمک کرده‌اند. یکی از این علوم، علوم شناختی است که یک رشته میان‌رشته‌ای است و شامل حوزه‌هایی مانند روان‌شناسی، علوم رایانه، زبان‌شناسی، فلسفه، و عصب‌شناسی می‌شود. علوم شناختی به مطالعه کلی ذهن و فرآیندهای شناختی از دیدگاه‌های مختلف می‌پردازد و روان‌شناسی شناختی یکی از هسته‌های اصلی آن است.

علاوه بر این، زبان‌شناسی نیز ارتباط نزدیکی با روان‌شناسی شناختی دارد. مطالعه زبان به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای شناختی انسان، همواره مورد توجه روان‌شناسان شناختی بوده است. بررسی چگونگی یادگیری، پردازش و استفاده از زبان به درک بهتر فرآیندهای شناختی کمک می‌کند.

هوش مصنوعی نیز یکی دیگر از حوزه‌های مرتبط است که تأثیر زیادی بر روان‌شناسی شناختی داشته است. مدل‌های محاسباتی که در هوش مصنوعی برای شبیه‌سازی فرآیندهای شناختی استفاده می‌شوند، به روان‌شناسان کمک کرده‌اند تا نظریه‌های خود را درباره ذهن انسان بهتر درک و آزمایش کنند. این تعامل بین هوش مصنوعی و روان‌شناسی شناختی به پیشرفت‌های قابل توجهی در هر دو حوزه منجر شده است.

 تاریخچه روان‌شناسی شناختی

فلسفه از دیرباز به بررسی ماهیت ذهن و شناخت پرداخته است. در دوران باستان، فیلسوفان یونانی همچون سقراط، افلاطون و ارسطو تلاش کردند تا پاسخ‌هایی برای سوالات اساسی در مورد طبیعت ذهن و ارتباط آن با بدن بیابند. افلاطون بر این باور بود که ذهن (یا روح) مستقل از بدن است و بر حقیقتی ابدی دسترسی دارد. او معتقد بود که شناخت واقعی تنها از طریق تفکر و عقل حاصل می‌شود، نه از طریق تجربیات حسی.

ارسطو، در مقابل، دیدگاه تجربی‌تری داشت و معتقد بود که شناخت از طریق تجربه و مشاهده به دست می‌آید. او همچنین مفهوم «روح» را به عنوان عملکردی از بدن، به ویژه مغز، معرفی کرد. این دیدگاه ارسطو بعداً الهام‌بخش بسیاری از نظریه‌پردازان روان‌شناسی شناختی شد.

در طول قرون وسطی، فلسفه ذهن تحت تأثیر شدید دیدگاه‌های مذهبی قرار گرفت. با ظهور دوران رنسانس و بازگشت به آثار فیلسوفان یونان باستان، پرسش‌های فلسفی درباره ذهن دوباره در مرکز توجه قرار گرفتند. این دیدگاه‌ها زمینه‌ساز توسعه نظریه‌های شناختی در دوران مدرن شدند.

 نظریه‌های مربوط به شناخت از دوران یونان باستان تا دوران دکارت

در دوران یونان باستان، فیلسوفانی مانند افلاطون و ارسطو نقش مهمی در شکل‌گیری نظریه‌های شناختی ایفا کردند. همان‌طور که گفته شد، افلاطون بر عقل به عنوان منبع اصلی شناخت تأکید داشت، در حالی که ارسطو بر تجربه و مشاهده تأکید می‌کرد. این دو دیدگاه بنیادی درباره شناخت، به دو جریان اصلی در فلسفه و روان‌شناسی تبدیل شدند: عقل‌گرایی و تجربه‌گرایی.

در قرن هفدهم، رنه دکارت، فیلسوف فرانسوی، با ارائه نظریه دوالیسم (دوگانگی) خود، تأثیر عمیقی بر اندیشه‌های شناختی گذاشت. دکارت بر این باور بود که ذهن و بدن دو جوهر مستقل هستند: ذهن غیرمادی و مرتبط با تفکر و بدن مادی و تابع قوانین فیزیکی. او جمله معروف «می‌اندیشم، پس هستم» را مطرح کرد که بر اهمیت شناخت و تفکر تأکید دارد. دکارت همچنین معتقد بود که برخی ایده‌ها در ذهن انسان ذاتی و فطری هستند و نیازی به تجربه برای پیدایش آن‌ها نیست.

از سوی دیگر، فیلسوفانی مانند جان لاک و دیوید هیوم در مقابل دکارت، تجربه‌گرایی را مطرح کردند. لاک معتقد بود که ذهن در بدو تولد مانند «لوح سفید» است که تمام دانش و شناخت از طریق تجربه‌ها و تعاملات با جهان به آن اضافه می‌شود. این دیدگاه‌ها به شکل‌گیری پایه‌های روان‌شناسی تجربی در قرن‌های بعد کمک کردند.

 کشف‌های مهم در قرن 19 مثل کشف‌های بروکا و ورنیکه

در قرن نوزدهم، روان‌شناسی به عنوان یک علم مستقل شروع به شکل‌گیری کرد و کشف‌های مهمی در زمینه شناخت صورت گرفت که به فهم بهتر فرآیندهای ذهنی کمک کرد. یکی از این کشف‌ها، کارهای پل بروکا، عصب‌شناس فرانسوی بود. او در سال 1861 کشف کرد که آسیب به بخشی از مغز در ناحیه‌ای که اکنون به نام «منطقه بروکا» شناخته می‌شود، منجر به از دست دادن توانایی تولید زبان می‌شود، هرچند درک زبان ممکن است دست‌نخورده باقی بماند. این حالت به «آفازی بروکا» معروف است و نشان‌دهنده ارتباط مستقیم بین ناحیه‌های خاصی از مغز و عملکردهای شناختی مانند زبان است.

کشف مهم دیگر توسط کارل ورنیکه، عصب‌شناس آلمانی، انجام شد. ورنیکه در سال 1874 متوجه شد که آسیب به بخشی از مغز که اکنون به عنوان «منطقه ورنیکه» شناخته می‌شود، باعث مشکلات درک زبان می‌شود، در حالی که تولید زبان ممکن است نسبتا سالم باقی بماند. این وضعیت به «آفازی ورنیکه» معروف است. این کشف‌ها نشان دادند که عملکردهای شناختی پیچیده مانند زبان، به نواحی خاصی از مغز مرتبط هستند و منجر به توسعه نظریه‌های جدیدی در روان‌شناسی شناختی شدند.

این کشف‌های کلیدی به تأسیس روان‌شناسی شناختی به عنوان یک علم تجربی کمک کردند و راه را برای تحقیقات آینده در مورد عملکردهای مغز و شناخت هموار کردند. این یافته‌ها همچنین نشان دادند که فرآیندهای ذهنی می‌توانند به طور عینی مورد مطالعه قرار گیرند و به‌طور مستقیم به ساختارهای فیزیکی مغز مرتبط باشند.

 فرآیندهای شناختی اصلی

 حافظه: انواع حافظه (کوتاه‌مدت و بلندمدت)

حافظه یکی از مهم‌ترین فرآیندهای شناختی است که به ما امکان ذخیره، بازیابی و استفاده از اطلاعات را می‌دهد. حافظه به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود:

• حافظه کوتاه‌مدت: این نوع حافظه اطلاعات را برای مدت زمان کوتاهی (چند ثانیه تا چند دقیقه) نگه می‌دارد و ظرفیت محدودی دارد. به عنوان مثال، وقتی یک شماره تلفن را برای چند لحظه در ذهن خود نگه می‌دارید تا آن را یادداشت کنید، از حافظه کوتاه‌مدت استفاده می‌کنید. حافظه کاری زیرمجموعه‌ای از حافظه کوتاه‌مدت است که در آن اطلاعات برای پردازش فعال نگه داشته می‌شوند.
• حافظه بلندمدت: حافظه بلندمدت اطلاعات را برای مدت زمان طولانی (از چند روز تا چند سال یا حتی تمام عمر) ذخیره می‌کند. حافظه بلندمدت به دو زیرمجموعه اصلی تقسیم می‌شود:
  • حافظه صریح (یا اعلامی): شامل اطلاعاتی است که به‌طور آگاهانه به یاد آورده می‌شوند، مانند حقایق و تجربیات شخصی. حافظه صریح خود شامل حافظه معنایی (دانش عمومی) و حافظه اپیزودیک (تجربیات زندگی) است.
  • حافظه ضمنی (یا رویه‌ای): شامل مهارت‌ها و عادت‌هایی است که بدون نیاز به آگاهی خاصی انجام می‌شوند، مانند رانندگی یا نواختن یک ساز.

 توجه: سیستم‌های کنترل برون‌زاد و درون‌زاد

توجه فرآیندی است که به ما امکان می‌دهد بر روی یک مجموعه خاص از اطلاعات تمرکز کنیم و دیگر اطلاعات را نادیده بگیریم. توجه به دو سیستم اصلی تقسیم می‌شود:

• سیستم کنترل برون‌زاد (Exogenous): این سیستم به‌طور خودکار به محرک‌های خارجی جلب می‌شود، به عنوان مثال، وقتی یک صدای بلند یا نور شدید ناگهان توجه شما را جلب می‌کند. این نوع توجه سریع و غیرارادی است و به ما کمک می‌کند به تغییرات ناگهانی در محیط واکنش نشان دهیم.
• سیستم کنترل درون‌زاد (Endogenous): این سیستم به‌طور آگاهانه و ارادی هدایت می‌شود و به ما امکان می‌دهد توجه خود را بر اساس اهداف و نیازهای داخلی متمرکز کنیم. برای مثال، زمانی که تصمیم می‌گیرید به یک سخنرانی توجه کنید و دیگر صداها را نادیده بگیرید، از این نوع توجه استفاده می‌کنید. این سیستم کندتر از سیستم برون‌زاد عمل می‌کند اما به ما امکان می‌دهد توجه خود را به شیوه‌ای کنترل‌شده و پایدار هدایت کنیم.

 ادراک: چگونگی درک انسان از محیط اطراف

ادراک فرآیندی است که از طریق آن اطلاعات حسی دریافتی از محیط (مانند بینایی، شنوایی، بویایی) توسط مغز پردازش و تفسیر می‌شود تا به یک درک معنادار از جهان برسیم. ادراک نه تنها شامل ثبت داده‌های حسی است، بلکه شامل تفسیر و سازماندهی این داده‌ها بر اساس تجربیات قبلی، انتظارات، و زمینه محیطی نیز می‌شود.

• ادراک بصری: یکی از پیچیده‌ترین و مهم‌ترین انواع ادراک است که به ما امکان می‌دهد اشیاء و فضاهای سه‌بعدی را ببینیم و بشناسیم. مغز اطلاعات بصری را از چشمان دریافت می‌کند و آن‌ها را با توجه به رنگ، شکل، حرکت، و موقعیت مکانی تفسیر می‌کند.
• ادراک شنوایی: به ما امکان می‌دهد تا صداها را تشخیص دهیم و تفسیر کنیم. این شامل پردازش اطلاعاتی مانند زیر و بمی صدا، شدت، و مکان منبع صدا است.
• ادراک چندحسی: مغز توانایی ترکیب اطلاعات از چند حس مختلف (مثلاً دیدن و شنیدن همزمان) را دارد تا یک درک کامل‌تر و جامع‌تر از محیط ایجاد کند.

ادراک فرآیندی پیچیده و پویاست که به‌طور مداوم تحت تأثیر عوامل داخلی و خارجی قرار می‌گیرد و به ما امکان می‌دهد با محیط اطراف خود به‌طور مؤثر تعامل داشته باشیم.

 کاربردهای روان‌شناسی شناختی

 روان‌شناسی بالینی و درمان شناختی-رفتاری

روان‌شناسی شناختی در روان‌شناسی بالینی به‌طور گسترده‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد، به‌ویژه در درمان شناختی-رفتاری (CBT). CBT بر اساس این ایده است که افکار و باورهای ما تأثیر مستقیمی بر احساسات و رفتارهای ما دارند. با تغییر الگوهای فکری منفی یا نادرست، می‌توان به بهبود سلامت روانی و کاهش علائم اختلالات مختلفی مانند افسردگی و اضطراب کمک کرد.

 روان‌شناسی اجتماعی و شناخت اجتماعی

شناخت اجتماعی به مطالعه چگونگی پردازش اطلاعات اجتماعی توسط افراد، مانند درک رفتار دیگران و شکل‌گیری نگرش‌ها، می‌پردازد. روان‌شناسی شناختی به فهم بهتر فرآیندهای تصمیم‌گیری، پیش‌داوری‌ها، و رفتارهای گروهی کمک می‌کند. این دانش به بهبود روابط اجتماعی و حل مسائل مرتبط با تعاملات انسانی، مانند کاهش تعصبات و بهبود همکاری، منجر می‌شود.

 روان‌شناسی رشد و نظریه‌های مرتبط با توسعه شناختی

در روان‌شناسی رشد، نظریه‌های شناختی مانند مراحل رشد شناختی ژان پیاژه، به بررسی چگونگی تکامل فرآیندهای شناختی از کودکی تا بزرگسالی می‌پردازند. این کاربردها به درک بهتر نحوه یادگیری کودکان، توسعه مهارت‌های حل مسئله و تاثیر عوامل محیطی بر رشد شناختی کمک می‌کنند، که در آموزش و پرورش و تربیت کودکان نقش مهمی دارد.